قالی قشقایی: سـرزمینی کـه قشـقایی‌ها در آن زندگـی می‌کننـد، فـارس اسـت. منطقـه وسـیعی بـه مسـاحت ۱۳۳ هـزار کیلومتـر مربـع کـه بیـن دامنه‌هـای زاگـرس و سـواحل خلیج فارس محصـور اسـت. فـارس نـام خـود را از نـام قدیم ایـران دارد و درواقـع فرهنـگ و تمـدن ایـران از این منطقه ریشـه می‌گیـرد.

به نظر می‌رسد که بافندگی در فارس به گذشته‌ای دور برمی‌گردد. هر چند شواهد روشنی در مورد بافت فرش در دوران باستان نداریم، اما از قرن یازدهم میلادی، در یادداشت‌های جغرافی‌دانان و مورخان، به فرش‌ها و بافته به عنوان اشیا باارزش اشاره شده است.

بافندگی فعالیتی مهم

بافندگی، علاوه بر جنبه هنری و فرهنگی، یک فعالیت مهم برای قشقایی‌ها محسوب می‌شود. زیرا به آن‌ها امکان تولید مستقل فرش و دیگر اشیا مورد نیاز زندگی را می‌دهد. فرش‌ها به طور خاص از اهمیت ویژه‌ای برای عشایر برخوردارند. تاشو و مقاوم هستند و به خوبی به نیازهای یک ایل همیشه در حرکت پاسخ می‌دهند. قالب تنگ یا کشیده با ابعاد چادری که آن را فرش می‌کند، متناسب است. گرم و نرم و عایق خوبی برای رطوبت خاک بوده و از سختی و زبری آن می‌کاهند، به خصوص اگر زیر خود یک نمد نیز بیندازند. در هنگام برپا کردن چادر، به صورت یک استوانه کم حجم در می‌آیند و با تغییر تا کردن، فرم مناسب‌تر را به خود می‌گیرند. معمولا سطح آن‌ها، به طور کلی از شش متر مربع تجاوز نمی‌کند. تنها قشقایی‌های ساکن شده در روستاهایی مثل بوانات، سروستان، شویه و مهارلو، فرش‌هایی با ابعاد بالاتر می‌بافند.

دوستی با طبیعت

قشقایی‌ها در استفاده از رنگ‌های طبیعی، از قابلیت‌های سنتی بهره می‌برند. در طول کوچ، زنان برای جمع‌آوری گیاهان، ریشه‌ها و میوه‌های مورد استفاده در رنگرزی به دامنه تپه‌ها می‌روند. در میان خورجین‌ها و سبدهای نان روی قاطرها یا شترها، همیشه یک محفظه برای گیاهان، گل‌ها و میوه‌هایی که زیر نور آفتاب خشک می‌شوند، دیده می‌شود. سپس آن‌ها که مناسب رنگرزی هستند از گیاهان دارویی و معطر جدا شده در ظرف‌های متفاوتی قرار می‌گیرند. در صورت لزوم، قبلا کوبیده یا آسیاب می‌شوند. در طول کوچ زمان مناسبی برای رنگ کردن پشم نیست، زیرا به زمان زیادی برای قرار دادن آن در محلول رنگ نیاز است و فقط در طول ییلاق یا قشلاق انجام می‌گیرد. کلاف‌های رنگ شده، در آفتاب و روی بندهایی که چادر را نگه می‌دارند آویزان شده تا خشک شوند.

روش بافت

در میان عشایر قشقایی بافت فرش و گلیم فعالیتی مخصوص زنان است. آن‌ها از کودکی با دار قالی کار می‌کنند و از مادران و مادربزرگان خود روش‌های کار و به مرور ابتکار و خلاقیت در طرح ریزی مدل ها را می‌آموزند. معمولا مادران از بافندگان مجرب می‌خواهند تا دخترانشان در کنار آنها کار کرده و رمز و رازهای کار را بیاموزد؛ همه آنچه در بافت درست یک فرش نقش دارند. طرح‌ها بخشی از میراث قومی هستند. جوانان، از کودکی آنها را می‌بینند و برای اجرای آنها مشکلی ندارند. مشکل اصلی نوآوری در آن، با طراحی‌های نو در فرم و رنگ است بدون آنکه از سنت‌های ایل دور شود و خصوصا تعریف ابعاد و طرح‌ها بر اساس میزان پشم و رنگ‌های مختلف، اهمیت دارد.

در طول اقامت تابستانی پس از برپایی چادر و استقرار وسایل، زن قشقایی فضایی مسطح را در مقابل چادر انتخاب کرده و دار قالی را برپا می‌کند. از نظـر سـنتی، دار مـورد اسـتفاده قشـقایی ها افقی اسـت و میـان عشـایر چتمـا  (Chatmah )نامیـده می‌شـود و از دو تیـر محکـم افقـی، میله‌هـا یـا تمـدار (Tomdar )سـاخته شـده اسـت کـه از تنـه درخت‌هایـی کـه پوسـت آنها با دقت گرفته شـده، به دسـت آمده اسـت.  طـول تیرهـا، تعییـن‌کننـده انـدازه فـرش اسـت. دو تیـر بـه طور مـوازی قـرار می‌گیرنـد و بوسـیله میخ‌هایـی کـه میـخ پوتی (-Mik puti-e ) نـام دارنـد، بـا طـول حـدود ۱۵ سـانتی‌متـر بـه زمیـن محکم می‌شـوند. فاصلـه یـک تیر تـا تیر دیگـر، طول قالـی را تعییـن می‌کند. وقتـی تیرهـا ثابـت شـدند، رشـته‌های پشـمی در بیـن آنها قـرار گرفته کـه تـار، سـاختار ابتدایـی فـرش را تشـکیل می‌دهند.

مواد اولیه

گلیم و قالی قشقایی اغلـب از جنـس پشـم هسـتند کـه بـه مقـدار فـراوان در فـارس قابل دسترسـی اسـت. تنهـا در مـوارد نادری، بافنـدگان از نخ‌هـای پشـمی اسـتفاده می‌کننـد کـه در مناطـق گـرم جنـوب شـرقی شـیراز کشـت و از بـازار شـهر خریـده می‌شـود. بـرای مقاومـت آن نسـبت بـه کشـش و اسـتهلاک، گاهـی نـخ، جـای پشـم را در تـار یـا پـود قسـمت‌های کنـاری فـرش یـا گلیـم می‌گیـرد. بـه همیـن دلیـل بـه خصـوص در گلیم و در ریشـه‌ها، مـورد اسـتفاده قرار می‌گیـرد.

ابریشم به ندرت و به مقدار کم در بافت فرش‌هایی با ظرافت بالا مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از آن بیشتر در پود مرسوم است. پـس از آمـاده‌سـازی دار قالـی و چلـه‌کشـی، کلاف‌های پشـمی به شـکل گلوله‌های رنگـی در مقابـل بافنده‌هـا بـر دار قالـی آویختـه می‌شـود. بافندگان، با تکیه بر یک تکه چوب که زیر چله قرار می‌گیرد، کار را شـروع می‌کننـد. معمـولادر گروه‌های کوچـک، به صورت دو زانـو یا چمباتمه زده، در کنـار هـم کار می‌کننـد. گاهی اتفاق می‌افتد که وزن آن‌ها باعث پارگی چله می‌شود که این نقص در پایان کار، قابل تشخیص است. بخـش بافتـه شـده فـرش، بـا پارچه‌هـای نخـی پوشـیده می‌شـود تـا در برابـر گـرد و غبـار در امـان بمانـد و نـور خورشـید رنـگ آن را از بیـن نبـرد. بـه همیـن دلیـل دارها، در سـایه سـایبان‌ها که سـقف آن‌ها بـا شـاخه و نی‌هایـی مشـابه همـان کـه دور خانـه را می‌پوشـاند، برپـا می‌شـوند.

طرح و نقش

یکـی از دلایـل فریبندگـی قالی قشقایی، عـادت زنـان بافنـده بـه اشـباع کـردن زمینـه بـا عناصرهندسـی کوچک فـراوان و رنگارنـگ اسـت. عناصری که بـدون هیـچ نظـم خاصـی و بـی آنکـه وابسـته به هـم یـا شـبکه و طـرح پیچیده‌تـری باشـند، در زمینه جـای گرفته‌اند. بنابرایـن، نقش‌هـا بـدون توجـه بـه تقـارن و اغلـب از میـان طرح‌های سـنتی عشـایری انتخـاب شـده و در طـول پیشـرفت کار، در کنار هم قـرار می‌گیرنـد.

در میان نقش‌مایه های متفـاوت، بسـیاری از آنهـا مربـوط بـه میـراث تزیینـی فرهنگ‌هایـی هسـتند کـه قشـقایی‌ها بـا آنهـا آشـنا شـده‌اند. برخـی دیگـر، بـرای بافنده‌هـا ارزش پیش‌گویانه داشـته و برخـی دیگـر، تنها تصویرسـازی از اشـیا مـورد اسـتفاده اسـت. گاهی اوقات، ایـن تمایل وجـود دارد کـه به آن‌هـا نیز ارزش و معنـای نمادین عمیق داده شـود. امـا نبایـد فرامـوش کـرد کـه در اکثر مـوارد، بافنده‌هـا، آنهـا را تنها با هـدف تزیینـی خلـق می‌کننـد.

منبع: کتاب قشقایی، مؤلف: سید طاهر صباحی، خانه فرهنگ و هنر گویا

همچنین بخوانید: تاریخچه قالی کرمان و دلایل شهرت آن

سی‌پرشیا مگ

قالی کرمان : فرش‌بافی هنر ملی و بومی ایران است و کرمان یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین مناطق قالی‌بافی این سرزمین است. قالی‌بافی نغمه خوش هنر کرمان را به گوش جهانیان رسانده و در تقویت اقتصاد کرمان و ایران نقش چشمگیری داشته است. اما با این وجود، در اثر فقدان برنامه‌ریزی و هدفمندی، شاهد نقس‌های خسته قالی‌بافی کرمان و از دست رفتن تدریجی آن هستیم.

“قالی کرمونی زخوبی و قشنگی           مثل عروس آسمونا دلربایه

گر که بگم قالی کرمونی تو دنیا           از بهترین فرشای دنیایه بجایه

” حمید مظهری(اشک کرمانی)”

هنرهای کرمان:

وقتی سخن از کرمان به میان می آید، بی شک از شال و قالی‌‌اش یاد می‌کنیم. و نخستین تصویری که بیشتر مردم از قالی کرمان به یاد می‌آورند، مربوط به فرش‌های شهری یا روستایی این منطقه است. با این وجود دست‌بافته‌های بسیار زیبای ایلات و عشایر افشار و غیر افشار نیز بخش مهمی از آفرینش‌های این سرزمین کویری و کم‌باران کرمان است.

به جز مناطق معدودی، از جمله جیرفت، جغرافیای کرمان برای کشاورزی یاری نمی‌کرد. آنجاها هم که ابر و باد و فلک در کار بودند، چندان توجهی به کشاورزی نمی‌شد. این بود که مردم کرمان به شال‌بافی و قالی‌بافی می‌پرداختند و زمین فرش را پر از گل و برگ و نقش و نگار می‌کردند.  تا جایی که نام یکی از طرح‌های معروف کرمان را هم سبزی‌کار گذاشتند.

شهرت جهانی قالی کرمان در دوره قاجار چنان بود که آوازه‌اش تا زمان ما باقی است. چه بسیار هنرمندانی که برای این شهرت جان و جسم‌شان را مایه می‌گذاشتند و پای دارهای قالی، نای رفتن و سوی دیدن را  نثار کرده و فلج یا کور می‌شدند. از نتیجه کار همین‌ها بازار فرش کرمان سکه می‌شد، بی اینکه این رونق، برکتی به سفره‌های‌شان افزوده باشد.

قالی کرمان در منابع مکتوب:

در این ارتباط باستانی پاریزی در کتاب “فرمانروای عالم” اشاره می‌کند که طبقات بازاری ثروتمند کرمان بیشتر تجار شال و قالی بوده‌اند. و البته طبقه عامه و اکثریت مردم شهر نیز گرده عظیم بافنده یعنی شال‌باف‌ها و قالی‌باف‌ها بوده‌اند.

حمید سیاح در کتاب “خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت” می‌گوید: « اجمالا کار معاش، چنان بر اهل کرمان تنگ است که اهل سیستان و قاین از ایشان بیشتر در رفاه بودند. بطوریکه از کرمان به آنجاها پناه می‌برند. با آن سخت‌حالی که آن بیچارگان داشتند و سابقا اشاره کردم اهل کرمان از شدت اضطرار اولاد خود را به شال‌بافی و فرش‌بافی می‌فرستند که اگر کامل و استاد شدند ده شاهی اجرت و الا سه یا چهار شاهی می‌گیرند…».

در فهرست صادرات کرمان “جغرافیای وزیری” ابتدا به شال و سپس به فرش و قالی اشاره شده است: « شال ترمه، شال ساده و الوان، پتوی فرش الوان، روفرشی به انواع و الوان مختلفه، برک لباس از هر رقم، عبای زمستانی و تابستانی، قالی ممتاز اعلی، پارچه که شبیه باغری تراکمه است، شال فته دوزی و سلسله دوزی از قبیل پشتی و لحاف و مخده و سوزنی سر حمام وغیره، پرده اتاق، سلسله‌دوزی، زین‌پوش و غیره و غیرها، سینی پوش و غیره، جام زرد، [شال] الحق بعد از کشمیر این صنعت شریف منحصر به این بلاد است ».

قالیبافان کرمانی:

قالیبافان کرمانی با وجود سختی‌هایی که متحمل بودند، فرش‌های اعلایی از پشم‌های مرغوب می‌بافتند. سایکس در این باره نوشته است: « … مواد خام هیچ نقطه ای با مواد خام کرمان نمی‌تواند رقابت کند و آب و هوای  این ناحیه در لطافت جنس محصول دخالت تام دارد ».

قالی کرمان چنان رونقی را برای اقتصاد ایران در پی داشت که حاکمان نیز به تولید قالی روی آورده بودند. باستانی پاریزی اشاره می‌نماید که ناصرالدین شاه هم در دستورالعملی به مرتضی قلیخان (وکیل‌الملک ثانی) از قالی به عنوان بهترین مال‌التجاره یاد کرده و نوشته است: « … محصول صنعت شال‌بافی و بعضی نساجی‌های دیگر و فرش و محصول پشم و تریاک کرمان ـ که بهترین مال‌التجاره ایران است ـ آن مقرب‌الخاقان کمال مراقبت و مواظبت را در تربیت و ترقی صناعات مزبوره و زراعات مذکور به عمل آورده فراخور هر یک قرار و نظارتی بدهد که روز به روز به پاکی صنعت و سهولت محل آن‌ها و زیادتی محصول هر یک بی‌افزاید و هرگونه معایب و مناقصی که موجب سلب میل مشتری و نقصان خریدار و یا کمی محصول زراعات می‌تواند بود به کلی رفع ودفع نماید ».

افزایش توجه به فرش دستباف:

از اوایل قرن چهاردهم هجری قمری با رونق قالیبافی، صنعت شال‌بافی به تدریج جای خود را به فرش داد. سایکس در این باره نوشته است: کرمان تا همین اواخر برای شال‌های اعلای خود اشتهار تامی داشت. ولی امروز صنعت قالی‌بافی گوی سبقت را از صنعت مزبور ربوده است. هیچ متاعی با قالی کرمان که از پشم و ابریشم بافته می‌شود و از لحاظ نفاست و ظرافت و رنگ آمیزی فوق‌العاده اعلا و ممتاز است نمی‌تواند رقابت کند و این صنعت به طور قطع از نفیس‌ترین صنایع ظریفه‌ای‌ست که در دنیا به وجود آمده است. بدون اغراق یک پارچه قالی کرمانی هر قسم قالی دیگر را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

وزیری کرمانی در جایی دیگر می‌گوید: « از سنه هزار و سیصد و پانزده تا چهار، پنج سال حرفه قالی‌بافی در کرمان به طوری ترقی کرد و رونق گرفت که تمام اهالی این مملکت از اعیان و خوانین و اعالی و اواسط و ادانی و غیره، هر کس استطاعت و توانی و ده تومان در خود دید یک دستگاه و بیشتر لو تمام داد و ستد کرمان و معاملات مردم آن سامان از تجار ترک و غیره منحصر به خرید و فروش قالی بود… ».

دیری نپایید که این روند توجه شرکت های خارجی را جلب کرد اولین شرکت به نام فرش‌های شرقی شرکت نیویورک دفتری در شهر کرمان دایر و به تولید و خرید فرش اقدام کرد و پس از آن مهم‌ترین شرکت‌های واردکننده انگلستان و آمریکا شعبه‌های خود را در کرمان تاسیس کردند. تا جایی که در سال ۱۹۲۴ چهارده شرکت خارجی در کرمان نمایندگی داشتند.

همچنین بخوانید: قالی بند ریحان و ویژگی های مربوط به رنگ و طرح آن

سی‌پرشیا مگ